سیروز کبدی مرحله نهایی بیماری های مزمن کبدی است که به تخریب پیشرونده غیرقابل ترمیم سلول های کبدی منجر می شود. با پیشرفت بیماری، فرد نیازمند پیوند کبد خواهد بود. علایم بالینی سیروز کبدی شامل کاهش وزن و سوءتغذیه، ضعف و سستی عضلات، خستگی و بی حالی، تجمع آب در ناحیه شکم یا آسیت، عفونت و تب، کاهش هوشیاری و کما، خونریزی دستگاه گوارش و ... است.

 

انتخاب صحیح مواد غذایی باعث کاهش علایم بیماری و ارتقا سلامت کلی بیمار می شود. بنابراین، بکارگیری یک رژیم غذایی مناسب از اهداف اصلی درمان سیروز کبدی می باشد. موارد زیر جهت کنترل این بیماری توصیه می گردد.

-         تعداد وعده های غذایی به 4 تا 7 بار در روز افزایش یابد و حجم مواد غذایی در هر وعده کاهش یابد.

گروه نان و غلات شامل انواع نان، برنج، ماکارونی، رشته و همچنین میوه و سبزیجات حاوی ترکیبات قندی می باشند که منبع اصلی تولید انرژی روزانه بدن محسوب می شوند و در عین حال سطح سموم را در بدن افزایش نمی دهند.

بنابراین توصیه می گردد از این گروه ها در رژیم غذایی افراد مبتلا به سیروز کبدی قرار گیرد. اما توجه کنید که برخی از مواد غذایی این گروه ها که به روش های سرخ کردن، کنسرو شدن و سایر فرایندهای نامناسب تهیه شده اند در بیماری های کبدی مجاز نمی باشد.

-         نان تهیه شده از آرد گندم کامل و حبوبات (مانند عدس، لوبیا، نخود، ماش) حاوی ترکیبی به نام سبوس یا فیبر غیر قابل هضم می باشند که بخاطر کاهش سطح سموم بدن در سیروز کبدی اهمیت ویژه ای دارد.

-         سبوس غلات می توانند در روده به سمومی مانند آمونیاک متصل شده و مانع از جذب آنها شوند، همچنین می تواند باعث انتقال سریع مواد غذایی در روده شده و تولید ترکیبات مضر را از مواد غذایی کاهش دهند.

اما باتوجه به اینکه رژیم غنی از فیبر مشکلاتی نظیر نفخ، حس پری و درد شکمی نیز ایجاد می کند. برای رفع این مشکلات توصیه می شود غذاهای حاوی فیبر و سبوس به تدریج به رژیم غذایی اضافه گردد.

-         مصرف روزانه میوه و سبزیجات تازه باید در برنامه غذایی این بیماران قرار گیرد. بخصوص در بیمارانی که در مراحل ابتدایی بیماری هستند می تواند به بازسازی و ترمیم کبد در سیروز درمان پذیر کمک کند.

-         میوه ها و سبزیجات به دلیل اینکه منبع بسیار خوبی از ویتامین های گروه B، ویتامین C، کلسیم، فسفر، آهن، پتاسیم، و منیزیم می باشند در حفظ سلامت بدن و سیستم دفاعی بدن نقش مؤثری دارند و باید در رژیم غذایی این بیماران افزایش یابد.

از طرفی سبزیجات تازه و میوه ها حاوی ترکیبات آنتی کسیدانی و فلاونوئیدها می باشند که توانایی حذف سموم از کبد را دارند. بنابراین سعی کنید انواع سبزیجات در رنگ های مختلف را در برنامه روزانه خود قرار دهید.

-         از بین میوه ها خرما، انجیر، موز، انگور، سیب، و انبه انرژی بالایی دارند و تأمین کننده فیبر کافی، و ویتامین ها و مواد معدنی مورد نیاز بدن هستند و در عین حال سریع هضم می شوند. بنابراین توصیه می گردد بیماران مبتلا به سیروز همراه با وعده های اصلی یا در میان وعده از این مواد غذایی مصرف کنند.

-         بیماران مبتلا به سیروز بخاطر مشکلات سوءهضم و سوءجذبی که دارند دچار کمبود مواد مغذی از جمله کلسیم و ویتامین دی می شوند بنابراین مصرف شیر و لبنیات بخاطر اینکه بهترین منبع کلسیم می باشد در برنامه غذایی این بیماران اهمیت بالایی دارد. لبنیات را از نوع کم چرب یا بدون چربی انتخاب کنید. مصرف لبنیات پر چرب یا بیشتر از 3 درصد چربی مناسب نیست.

-         پروتئین دریافتی بهتر است از پروتئین گیاهی سویا و همچنین ماهی، گوشت مرغ، شیر کم چرب، ماست کم چرب و تخم مرغ تأمین شود و مصرف گوشت قرمز نیز به یک یا دو بار در هفته محدود گردد. طبخ ماهی بصورت کبابی یا آبپز باشد، سرخ کردن روش مناسبی نیست.

-         یکی از مشکلاتی که در سیروز افزایش می یابد، کاهش سطح هوشیاری بیمار است که ناچارا دریافت پروتئین توسط بیمار باید کاهش یابد. در این شرایط می توان با تأمین انرژی مورد نیاز بیمار از طریق مصرف میوه و سبزیجات و غلات کامل، تحلیل عضلات را کاهش داد و درنهایت از کاهش سطح هوشیاری بیمار پیشگیری کرد.

-         چربی ها منبع غنی انرژی هستند. چربی های گیاهی مانند روغن های سویا، کلزا، آفتابگردان، هسته انگور، زیتون و دانه های روغنی مانند بادام، پسته، فندق و گردو باید قسمت بالاتری از کل چربی دریافتی را تشکیل دهند.

 بهتر است دریافت چربی های حیوانی مانند کره، خامه، روغن حیوانی و روغن های جامد، شیرینی های قنادی و سرشیر کاهش یابد.

-         عسل به دلیل اینکه منبع خوبی از پتاسیم، کلسیم، آهن، فسفر و منیزیم است، قند کافی دارد و سریع هضم می شود. بنابراین می توانید در برنامه غذایی روزانه خود عسل را قرار دهید.

-         خشکبار مانند آجیل ها، مغزها، میوه های خشک مانند انجیر خشک، خرما خشک، کشمش، توت خشک و حبوبات را از فروشگاه های مطمئن و بصورت بسته بندی خریداری کنید. آفات موجود در خشکبار فاسد برای شما بسیار مضر است.

-         مغزها مانند گردو، بادام، پسته، فندق، بادام هندی را بصورت کامل و با پوست خریداری کنید.

-         در شرایطی که بیمار دچار آسیت یا تجمع مایع در شکم و ورم پا شده است، محدود کردن سدیم و مایعات باید جزء اصول اولیه درمان قرار گیرد.

 بنابراین، به عنوان یک قانون کلی باید به تمام بیماران مبتلا به سیروز توصیه شود نمک کمتری مصرف کنند تا خطر ایجاد اختلالاتی مانند  آسیت یا تجمع آب در شکم و ورم پا در آنها کاهش یابد.

-         محدودیت مصرف نمک شامل عدم افزودن نمک در زمان پخت و سر سفره می باشد.

-         اکثر غذاهایی که بیرون از منزل تهیه می شوند نمک بالایی دارند پس در انتخاب آنها دقت نمایید.

-         این نکته را فراموش نکنید که نمک های دریایی نیز به اندازه نمک ید دار سدیم دارند.

-         از مصرف موادغذایی که سدیم پنهان دارند اجتناب کنید، مانند کنسروها، تن ماهی، غذاهای آماده، غذاهای فرایند شده، غذاهای رستورانی از جمله انواع خورش ها، پنیرهای فرایند شده، سس مایونز، دوغ های گازدار، سوسیس، کالباس، ناگت ها، موادغذایی سوخاری، نان باگت، نان شیرمال، نان تست، کیک ها و بیسکویت ها، آبغوره و ترشی ها، تخمه و آجیل شور، سس کچاب و سس خردل.

-         برخی از آب معدنی ها به دلیل محتوی بالای سدیم برای بیماران مبتلا به سیروز مناسب نمی باشد.

-         توصیه می شود برای طعم دار کردن غذاها از ادویه های گیاهی مانند سیر، پیاز، جعفری یا شوید خشک، ریحان، آب لیمو، آب نارنج و گوجه فرنگی تازه استفاده کنید.

سوء تغذیه در بیماران مبتلا به سیروز کبدی

سوء تغذیه پروتئین-انرژی یکی از مشکلات معمول در بیماران مبتلا به سیروز است. وجود سوء تغدیه در این بیماران احتمال ایجاد مشکلات ثانویه سیروز را افزایش می دهد. بنابراین سوءتغذیه اولین اختلال تغذیه ای است که در بیماران مبتلا به سیروز باید مورد توجه قرار گیرد.

علت افزایش خطر سوءتغذیه در بیماری های مزمن کبدی، اختلال عملکرد کبد در مسیرهای تولید انرژی، بازسازی پروتئین های بدن، ذخیره قند، ویتامین ها و مواد معدنی و اختلال در هضم و جذب چربی است. از طرفی بی اشتهایی، سیری زودرس، تهوع و استفراغ در این افراد مانع دریافت غذا می شود.

درمان تغذیه ای در این افراد باید در اولویت های درمانی قرار گیرد. میزان انرژی و پروتئین دریافتی باید در این گروه از بیماران افزایش یابد. گرسنگی طولانی مدت در این افراد خطرناک است. هر 2-3 ساعت یکبار یک میان وعده غذایی مانند ساندویچ تخم مرغ، میوه، ساندویچ نان و پنیر(کم نمک)، سیب زمینی آبپز، یک لیوان شیر کم چرب با عسل، شیرموز خانگی، و یا کره بادام زمینی مصرف کنند.

  قبل از خواب نیز یک میان وعده باید در نظر گرفته شود. میزان چربی و پروتئین دریافتی برای هر بیمار باید برحسب شرایط فعلی وی سنجیده شود زیرا محدودیت شدید مواد غذایی باعث ایجاد سوءتغذیه و بدتر شدن بیماری کبدی می شود. اصلاح وضعیت تغذیه ای بیمار توانایی بدن را در رسیدن به وضعیتی سالم افزایش می دهد.

این افراد می توانند با افزودن لوبیا و سایر حبوبات به سوپ، مصرف عسل در وعده صبحانه و مصرف دو عدد خرما بعد از هر وعده غذایی، نوشیدن یک لیوان آبمیوه شیرین ولی طبیعی قبل از صبحانه، اضافه کردن سیب زمینی آبپز و یا ذرت پخته به غذا، مصرف انجیر خشک، توت خشک، کشمش و کنجد در میان وعده ها و بعد از وعده های اصلی انرژی دریافتی خود را افزایش دهند.

توجه به این مسئله اهمیت دارد که ارزیابی سوء تغذیه از طریق میزان وزن کاهش یافته در بیمارانی که دچار عارضه آسیت یا تجمع آب در ناحیه شکم شده اند مشکل است. زیرا بیمار درحالیکه سوء تغذیه دارد ممکن است در محدوده وزن نرمال یا اضافه وزن قرار گیرد.

"زهرا حسن زاده" دکترای تخصصی علوم تغذیه دانشکده تغذیه و علوم غذایی

پایان خبر