آنتی‌اکسیدان‌های غذایی ترکیباتی هستند که در مواد غذایی یافت می‌شوند و به محافظت از بدن در برابر آسیب‌های ناشی از رادیکال‌های آزاد کمک می‌کنند. رادیکال‌های آزاد مولکول‌های ناپایداری هستند که می‌توانند منجر به استرس اکسیداتیو شوند، وضعیتی که با بیماری‌های مزمن مانند بیماری‌های قلبی، سرطان، و اختلالات عصبی مرتبط است. این گزارش به بررسی تأثیر آنتی‌اکسیدان‌های غذایی بر سلامت و بیماری در بدن انسان می‌پردازد و شواهد علمی موجود را مرور می‌کند.

تعریف و منابع آنتی‌اکسیدان‌های غذایی

آنتی‌اکسیدان‌های غذایی شامل ویتامین‌ها مانند A، C، E، مواد معدنی مانند سِلِنیوم و روی، و فیتوشیمیایی‌هایی مانند فلاونوئیدها و کاروتنوئیدها هستند. این ترکیبات در میوه‌ها (مانند توت‌ها، مرکبات)، سبزیجات (مانند اسفناج، فلفل)، آجیل، و غلات یافت می‌شوند. به عنوان مثال، ویتامین C در توت‌ها و پرتقال، ویتامین E در آجیل و دانه‌ها، و بتا-کاروتن در هویج و اسفناج وجود دارد.

مکانیسم عمل

آنتی‌اکسیدان‌ها از طریق چندین مکانیسم عمل می‌کنند:

خنثی کردن رادیکال‌های آزاد: به عنوان جاروب رادیکال‌های آزاد عمل می‌کنند و از آسیب به سلول‌ها جلوگیری می‌کنند.

جلوگیری از تشکیل رادیکال‌های آزاد: برخی آنتی‌اکسیدان‌ها آنزیم‌هایی را که رادیکال‌های آزاد تولید می‌کنند، مهار می‌کنند.

تعمیر آسیب: می‌توانند به تعمیر آسیب‌های ناشی از رادیکال‌های آزاد کمک کنند.

این مکانیسم‌ها به کاهش استرس اکسیداتیو کمک می‌کنند، که با حفظ سلامت سلول‌ها و بافت‌ها، ممکن است از شروع یا پیشرفت بیماری‌ها جلوگیری کند.

فواید خاص برای سلامت و پیشگیری از بیماری

پیشگیری از سرطان

مطالعات مشاهده‌ای: مصرف بالای میوه‌ها و سبزیجات، که منابع غنی آنتی‌اکسیدان هستند، با کاهش خطر سرطان‌های ریه، سینه، روده، معده، و دهان مرتبط است. به عنوان مثال، مطالعه Nurses' Health Study نشان داد که مصرف 205 میلی‌گرم در روز ویتامین C در مقایسه با 70 میلی‌گرم در روز، خطر سرطان سینه را در زنان پیش از یائسگی با سابقه خانوادگی 63 درصد کاهش می‌دهد.

آزمایش‌های بالینی: نتایج متفاوتی دارند. مطالعه SU.VI.MAX نشان داد که مصرف 120 میلی‌گرم در روز ویتامین C در مردان، شیوع سرطان را کاهش داد، اما مطالعه Physicians' Health Study II با دوز 500 میلی‌گرم در روز هیچ تأثیری نشان نداد. همچنین، مصرف بالای بتا-کاروتن در سیگاری‌ها ممکن است خطر سرطان ریه را افزایش دهد، که نکته‌ای غیرمنتظره و نگران‌کننده است.

بیماری‌های قلبی-عروقی

مطالعات مشاهده‌ای: رژیم غذایی غنی از آنتی‌اکسیدان‌ها با کاهش خطر بیماری‌های قلبی مرتبط است. تحلیل‌های جمعی نشان داده‌اند که مصرف مکمل‌های آنتی‌اکسیدانی بیش از 700 میلی‌گرم در روز، خطر بیماری قلبی را 25 درصد کاهش می‌دهد.

آزمایش‌های بالینی: نتایج متناقض هستند. مطالعه Women's Antioxidant Cardiovascular Study با دوز 500 میلی‌گرم ویتامین C در روز هیچ تأثیری بر بیماری قلبی نشان نداد، در حالی که مطالعه Linxian با 120 میلی‌گرم در روز، مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های عروقی مغز را 8 درصد کاهش داد.

سلامت چشم

دژنراسیون ماکولا مرتبط با سن  :(AMD) مکمل‌های حاوی ترکیبی از ویتامین C ( 500میلی‌گرم)، ویتامین 400) E واحد بین‌المللی)، بتا-کاروتن (15 میلی‌گرم)، روی (80 میلی‌گرم)، و مس (2 میلی‌گرم) در مطالعه  Age-Related Eye Disease Study (AREDS) نشان داد که خطر پیشرفت AMD در افراد پرخطر را طی 6.3 سال 28 درصد کاهش می‌دهد. مطالعه AREDS2 نیز این یافته‌ها را طی 5 سال تأیید کرد.

آب‌ مروارید: مصرف بالای ویتامین C (بیش از 300 میلی‌گرم در روز) با کاهش 70-75 درصدی خطر آب‌مروارید مرتبط است، اما آزمایش‌های بالینی مانند AREDS با دوز 500 میلی‌گرم در روز هیچ تأثیری نشان ندادند. برخی مطالعات حتی نشان داده‌اند که مصرف مکمل‌های 1000 میلی‌گرم در روز ممکن است خطر آب‌مروارید را 25 درصد افزایش دهد.

عملکرد ایمنی

ویتامین C: نقش مهمی در عملکرد ایمنی دارد و به محافظت در برابر عفونت‌ها کمک می‌کند. مصرف پیشگیرانه (200 میلی‌گرم در روز یا بیشتر) در شرایط شدید مانند دوندگان ماراتن یا سربازان، خطر سرماخوردگی را 50 درصد کاهش می‌دهد و مدت آن را در بزرگسالان 8 درصد و در کودکان 14 درصد کوتاه می‌کند. با این حال، استفاده پس از شروع علائم بی‌تأثیر است.

چالش‌ها و محدودیت‌های تحقیقاتی

شواهد در مورد اثرات آنتی‌اکسیدان‌ها پیچیده است و گاهی متناقض. کمبود شواهد بالینی و نشانگرهای مولکولی خاص برای اندازه‌گیری تأثیر آنتی‌اکسیدان‌ها بر استرس اکسیداتیو و وضعیت سلامت، درک کامل را دشوار می‌کند. به عنوان مثال، نقش ویتامین E در ارتقای سلامت نامشخص است، و مطالعات بالینی به دلیل تفاوت در فرم‌ها (طبیعی، مصنوعی، استرهای آلفا-توکوفرول) و ژنتیک افراد، نتایج متفاوتی دارند.

توصیه‌ها و خطرات

منابع غذایی: توصیه می‌شود آنتی‌اکسیدان‌ها را از رژیم غذایی، به ویژه از میوه‌ها، سبزیجات، و غلات کامل، به دست آورید. این روش تضمین می‌کند که دریافت متعادل و ایمن باشد.

مکمل‌ها: مصرف مکمل‌ها باید تحت نظارت پزشک باشد، زیرا دوزهای بالا می‌توانند مضر باشند. به عنوان مثال، مصرف بالای بتا-کاروتن با افزایش خطر سرطان ریه در سیگاری‌ها مرتبط است، و دوزهای بالای ویتامین E ممکن است خطر سرطان پروستات را افزایش دهد. مکمل‌ها همچنین ممکن است با داروها تداخل داشته باشند.

جمع‌بندی

آنتی‌اکسیدان‌های غذایی نقش مهمی در ارتقای سلامت و کاهش خطر بیماری‌ها دارند، اما اثرات آن‌ها پیچیده و گاهی متناقض است. رژیم غذایی غنی از منابع طبیعی آنتی‌اکسیدان توصیه می‌شود، و مصرف مکمل‌ها باید با احتیاط و تحت نظر پزشک انجام شود. تحقیقات آینده باید بر یافتن نشانگرهای مولکولی و درک بهتر رابطه علت و معلولی تمرکز کنند./ف.نوروزی فرد

«آرش دشتابی» دکترای تخصصی تغذیه دانشکده تغذیه و علوم غذایی