شیر مادر مطلوب ترین و کاملترین غذا برای نوزاد در طی چند ماه اول زندگی است. عدم تغذیه با شیر مادر، اخطار بیماریهایی همچون عفونتهای دستگاه تنفسی، حساسیت، مشکلات گوارشی، سوء تغذیه، دیابت، چاقی و سرطان را در کودکی و بزرگسالی افزایش میدهد.

بر اساس بیانیه صندوق حمایت از کودکان سازمان ملل  (UNICEF )در سال 2007 میلادی، تغذیه با شیر مادر، سالانه جان3/1 میلیون کودک را از مرگ حتمی نجات میدهد. حدود 6 میلیون کودک کمتر از 5 سال در سال 2013 مرده اند که 44 درصد این مرگها در دوره نوزادی بوده و 45 درصد آن به دلیل سوء تغذیه اتفاق افتاده است.

این در حالی است که بر اساس گزارش همین سازمان، با بهبود شاخص های تغذیه با شیر مادر، تغذیه انحصاری با شیر مادر و تغذیه تکمیلی، میتوان روزانه جان 5000 کودک را در سراسر جهان نجات داد. حداکثر استفاده از مزایای شیر مادر زمانی حاصل میشود که کودک تا 6 ماهگی به طور انحصاری با شیر مادر تغذیه شود.

ابعاد و عوامل تعیین کننده تغذیه انحصاری با شیر مادر

تصمیم یک مادر برای تغذیه نوزاد خود با شیر مادر، به عوامل متعددی بستگی دارد. برخی از این عوامل شامل: عوامل دموگرافیک و وضعیت سلامت و بیماری مادر و عوامل مرتبط با بارداری و زایمان می باشند.

عوامل فردی و دموگرافیک

یکی از عوامل دموگرافیک که در بیشتر پژوهش ها تأثیر سوء بر تغذیه انحصاری داشت، اشتغال مادران بود. بر اساس نتایج مطالعات متعدد، اشتغال مادران و عواملی همچون عدم حضور مادر در منزل، ساعات کار، مدت مرخصی زایمان و نوع شاغل مادر، نفاش مهمی در شروع و تداوم شیردهی داشت.

همچنین، کار پاره و قت و ایجاد تسهیلات مناسب برای تغذیه شیرخواران در مجاورت محل کار مادران، میتواند نقش مؤثری در افزایش طول مدت شیردهی داشته باشد. از عوامل مهم دیگر در این بعد، سطح تحصیلات خانواده بود. به نظر میرسد که هرچقدر سطح تحصیلات بالاتر باشد، به دلیل آگاهی بیشتر خانواده و عدم توجه آنها به باورهای غلط سنتی، سطح تغذیه انحصاری بالاتر خواهد بود.

 بیماریهای مادر و مصرف داروها نیز از جمله عواملی بود که در تحقیقات مختلف، ارتباط آنها با تغذیه انحصاری با شیر مادر مورد بررسی قرار گرفته است. مشکلات پستانی مادر نیز به عنوان یک از عوامل مهم مرتبط با این موضوع به مراتب در پژوهشهای مختلف مطرح شده است. همچنین، ابتلای مادر به بیماری های دیگر غیر پستانی نیز میتواند در تغذیه انحصاری نقش داشته باشد.

عوامل مرتبط با بارداری و زایمان: عواملی همچون نوع زایمان، رتبه زایمان، چند قلویی و حتی مصرف دخانیات در دوره باداری، نوع خدمات و نحوه ارایه خدمات دوران بارداری و پس از زایمان در این بعد قرار میگیرد. برخی دیگر از عوامل نیز در کنار این عامل مورد بررسی رار گرفتند. نشان داده شده است که هم اتاقی بودن مادر و نوزاد در قالب نحوه ارایه خدمات مادر و کودک، با شیردهی انحصاری ارتباط معنی داری دارد.

 همچنین نشان داده شده است که محرومیت از حق مرخصی برای شیردهی کودک (پاس شیر)، شانس تداوم شیردهی را کاهش میدهد. سابقه زایمان قبلی و زایمان در سنین بالاتر، با افزایش احتمالی شیردهی انحصاری همراه میباشد. دیگر عامل مهمی که بیشتر تحقیقات بر روی تأثیر مثبت آن توافق دارند، خواسته بودن حاملگی است.

 بر اساس نتایج به دست آمده از پژوهش های متعدد، مادرانی که حاملگی برنامه ریزی شده و خواسته شده دارند، با احتمال بیشتری به تغذیه انحصاری کودک میپردازند. عامل مهم دیگر این بعد، نوع زایمان میباشد. نتایج تحقیقات نشان داده است که بین نحوه زایمان و تداوم شیردهی انحصاری ارتباط معنی داری وجود دارد.

بیشتر پژوهشها نشان داده اند که زایمان طبیعی، اثرات مثبتی بر تغذیه انحصاری دارد. به عنوان مثال، در برخی مطالعات، نمرات شیردهی زنان در گروه زایمان طبیعی در مقایسه با گاروه سزارین به صورت معنی داری بیشتر بود. علت تأثیر منفی سزارین زمان طولانی تر بهبود، درد و خطرات بیشتر عمل نسبت به زایمان طبیعی ذکر شده است.

بنابراین، میتوان گفت زایمان طبیعی بهترین و کم عارضه ترین روش زایمان هم برای مادر و هم برای نوزاد میباشد. در رابطه با تغذیه انحصاری، زایمان در بیمارستان را بهتر از زایمان در منزل گزارش نموده اند. در رابطه با چند قلویی، یکی از عمده ترین علت مصرف شیرخشک، دو قلویی بودن می باشد. نتایج مطالعه در کانادا نشان داده است که کودکانی که تک قلو بوده اند، بیشتر از دو قلوها به طور منحصر با شیر مادر تغذیه شده اند.

نتیجه گیری

در حوزه تغذیه انحصاری با شیر مادر، فهرستی از عوامل مختلف تأثیرگذار بر آن شناسایی گردیده است. در بیان این عوامل، گروهی از آنها با تکرار بیشتری در پژوهش ها ذکر شده اند و دارای تاثیر بیشتری می باشند. عمده تحقیقات ادعا دارند که هرچقدر سطح تحصیلات بالاتر باشد، شاید به دلیل آگاهی بیشتر خانواده نسبت به مزایای شیردهی انحصاری و عدم توجه آنها به باورهای غلط، سطح تغذیه انحصاری بالاتر خواهد بود.

 از دیگر عواملی که اتفاق نظر زیادی بر روی نحوه تأثیرگذاری آن باور روی تغذیه انحصاری وجود داشت، نوع زایمان بود. تقریباً با قطعیت بالایی میتوان گفت که زایمان طبیعی، بهترین و کم عارضه ترین روش زایمان هم برای مادر و هم برای نوزاد میباشد. از طرف دیگر، نگرش به شیردهی و کیفیت شیردهی در زایمان طبیعی بهتر خواهد بود. بنابراین، یکی از مهم ترین اقدامات در ارتباط با رفتارهای مناسب بارداری، زایمان و شیردهی، باید آموزش این نکته به مادران و سوق دادن آنها به سمت زایمان طبیعی باشد./ف.نوروزی فرد

«آرش دشتابی» دکترای تخصصی تغذیه دانشکده تغذیه وعلوم غذایی، دانشگاه علوم پزشکی شیراز